Ой тогтоолтын төрөл анги

Ой тогтоолт нь хүний бүхий л үйл ажилгаанд оролцдогийн хувьд олон төрлөөр илэрдэг байна. Тогтоох идэвх чармайлт оролцсон байдлаар нь ой тогтоолтыг ангилж болно. Бас зорилгын байдлаар нь санамсаргүй ба ухамсартай ой гэж хуваана. Ойг дотор нь дүрслэх ой, үгийн ба утгын ой, хөдөлгөөнийг тогтоох ой, сэтгэлийн мэдрэмж, хөдөлгөөнийг тогтоох ой гэж ангилдаг.

Ой тогтоолт нь хүний бүхий л үйл ажилгаанд оролцдогийн хувьд олон төрлөөр илэрдэг байна. Тогтоох идэвх чармайлт оролцсон байдлаар нь ой тогтоолтыг ангилж болно. Бас зорилгын байдлаар нь санамсаргүй ба ухамсартай ой гэж хуваана. Ойг дотор нь дүрслэх ой, үгийн ба утгын ой, хөдөлгөөнийг тогтоох ой, сэтгэлийн мэдрэмж, хөдөлгөөнийг тогтоох ой гэж ангилдаг.

1. Дүрслэх ой нь юмыг хараад нүдлэх, сонсох, амтлах, үнэрлэх зэрэг таван үндсэн мэдрэх эртхний тусламжтайгаар ангилдаг. Ой тогтоолт нь хүмүүсийн мэрэгжлийн онцлогтой ихээхэн холбоотой байдаг байна. Жишээ нь: Эмч хүн ойролцоогоор 250-300 өвчтөнийхөө нэрийг тогтоодог бол нэхмэлийн үйлдвэрийн ажилчид хар өнгийн 40-өөд янзын утасыг тогтоодог байна.

2. Үг, сэтгэлийн хөдөлгөөнийг тогтоох талаар жүжигчин багш хүмүүс илүү байхад шатрын хөлөг дээрх хүү, боднуудын байрыг тогтоон цээжлэх талаар шатарчин хүмүүс илүү гүйд байдаг юм. Жишээ нь: Дэлхийн шатрын аварга байсан Михайл Таль

3. Үгсийн ба утгын ой нь санаа бодол тогтоох ой юм. Үг утгын ойд дохионы П систем их үүрэгтэй бөгөөд энэ төрлийн ой амьтанд огт байхгүй юм.

4. Хөдөлгөөний ой нь алхах гишгэх, бичих, зурах, хэмжих, хөдөлмөрийн дадал дүй, спортын ба бүжгийн хөдөлгөөн их хэрэг болдог юм. Хүн бүрд ийм ой бий боловч хүний бие махбодын төрөлхийн онцлог, бас хөдөлгөөний дасгал сургууль хийж байсанаас ихээхэн шалтгаалдаг байна.

5. Сэтгэлийн мэдрэмж, хөдөлгөөнийг тогтоох сэргээх ой нь хүний сэтгэлийн өөрчлөлт эерэг ба сөрөг хөдөлгөөнийг тусган авдаг юм. Баярлах, бахдах, гайхах, сэтгэл ханах, хайрлах дурлах, уйтгарлах, гомдох зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнийг хүн багаас хүлээн авч чаддаг бөгөөд заримд нь бүр насан туршид нь хадгалагддаг. А.П.Чехов нь “хэнэггүй зан бол сэтгэлийн саа өвчин мөн” гэж тун сүрхий онож хэлсэн байдаг. Хүн нойрсож байгаа үед ухамсаргүй ой тогтоолт, Дохионы П системийн төв болон зүүн мал бөмбөлөг амарч, харин баруун тал бөмбөлөг ажилладаг байна. Иймээс зүүдний зарим нь санамсаргүй тогтоогдож үлдэнэ харин зарим нь өглөө санах гээд чаддаггүйтэй холбоотой юм.

6. Богино хугацааны буюу түр зуур тогтоох ой байхад бас урт удаан хадгалах ой байдаг аж. Удаан хадгалах ойг зүүн тйл хариуцдаг нь нтологдсон байна. Удаан санах ой нь үзэгдлийг харьцангуй удаан хугацаанд хадгалах идэвхтэй процесс юм. Урт удаан хугацааны фикиологи үндэс оньс нь биохимийн урвал юм.

Нойр ба зүүд

Нойр бол хүнд зайлшгүй хэрэгтэй зүйл. Гэхдээ зүүд гэж чухам юу вэ гэдгийг тэр бүр сайн мэдэхгүй. Энэ асуултад эрдэмтэд хүртэл бүрэн дүүрэн хариулж чадахгүй байгаа. Бид яагаад унтдаг, яагаад унтдаггүй, хүн нойргүйгээр яагаад амьдарч чаддаггүй зэрэг асуултын хариуг одоо болтол хайсаар л байна. Эдгээр асуултад онолын үүднээс олон тайлбар, хариулт өгөхийг оролдож байгаа бөгөөд бас үнэний хувь бий билээ.

Нойр бол хүнд зайлшгүй хэрэгтэй зүйл. Гэхдээ зүүд гэж чухам юу вэ гэдгийг тэр бүр сайн мэдэхгүй. Энэ асуултад эрдэмтэд хүртэл бүрэн дүүрэн хариулж чадахгүй байгаа. Бид яагаад унтдаг, яагаад унтдаггүй, хүн нойргүйгээр яагаад амьдарч чаддаггүй зэрэг асуултын хариуг одоо болтол хайсаар л байна. Эдгээр асуултад онолын үүднээс олон тайлбар, хариулт өгөхийг оролдож байгаа бөгөөд бас үнэний хувь бий билээ.

Нойр гэж юу вэ?

Хүний нойр олон хэсгээс бүрдэх бөгөөд тус бүрдээ таван түвшинтэй (удаан нойрны дөрөв ба хурдан нойрны (зүүдлэх) нэг түвшинтэй) байдаг. Удаан нойрны түвшинг зүүрмэглэлт, агшин зуурын, дельта болон гүн дельта нойр гэж хуваадаг. Хурдан нойрны түвшинг мөн гаж нойр ч гэж нэрлэдэг. Учир нь хүний бие махбодь энэ үед тайван байдаг боловч тархи нь ачаалалтай ажиллаж, нүд нь хурдан хурдан хөдөлж байдаг. Хүн удаан нойрноос хурдан нойр буюу зүүдлэх түвшинд шилждэг.

Нойр, зүүдний юу нь бидний сонирхлыг татдаг вэ?

1. Зүүрмэглэх түвшин хүүхдэд 8-9 насанд нь бий болдог. Найм хүртлээ хүүхдүүд нэг бол сэрүүн байж, эсвэл гүн нойрсдог. Тэд үүргэлэх гэдгийг огт мэддэггүй. Бид хүүхдийг санаа зовох юмгүй, ямар хурдан унтдаг юм бэ хэмээн өхөөрддөг шүү дээ. Тэгвэл энэ нь ийм учиртай байх нь.

2. Бүх амьтан зүүдэлдэг. Гэхдээ араатан амьтад хоол тэжээл болох амьтдаас илүү их зүүдэлдэг байна. Учир нь араатнууд амь насандаа санаа зовох нь бага байдаг тул нойрсох үедээ бүрэн тайвширч зүүдлэх боломжтой болдог аж. Бид ч гэсэн зүүдлэх үедээ л бүрэн тайвширсан байдаг.

3. Энгийн зүүд бол бид өөрөө өөртэйгөө ярилцаж байгаа нэгэн хэлбэр юм. Бид зүүдэлсэн зүйлдээ гайхахгүй. Учир нь зүүдэндээ үзсэн аливаа зүйл нь бидний бодол, мэдрэмж, сонирхолтой нягт холбоотой байдаг.

4. Таныг нойрсох үед гадны ямар ч зүйл (гадны чимээ, таагүй байрлал, хүйтэн, халуун, өлсөх, цангах, өвдөх г.м.) саад болохгүй байвал зүүдний явц бодит амьдралтай адил хурдтай өрнөнө. Жишээ нь, та ажилдаа явж байна гэж зүүдэлбэл замдаа зарцуулах цаг хугацаа бодит амьдралд зарцуулах хугацаатай ижил байна гэсэн үг юм. Бидний зүүд 5-30 минут үргэлжилдэг.

5. Зүүдэлж байхдаа огт хөдөлдөггүй хүн гэж огт байхгүй. Хүн бүр зүүдлэх үедээ огцом хөдлөх, эсвэл цочиж буй мэт хөдөлгөөн хийдэг. Хэрэв хүн нойрсож байхдаа энэ байдлаа хянах гэж оролдвол өглөө босохдоо ямар ч амралтыг мэдрэхгүй нь ойлгомжтой.

6. Сомнамбулизм буюу зүүдэндээ явж, ярьж, юм хийхийг хэлнэ. Энэ нь биеийн булчин бүрэн сулраагүй удаан нойрны үед бий болдог. Ийм хүмүүс ихэвчлэн өдөр тутам хийдэг ажил, зуршил болсон үйл хөдлөлөө зүүдэндээ давтан хийдэг байна.

7. Хүн бүр зүүдэлдэг. Нэг шөнийн дотор хэд хэдэн удаа зүүдлэх нь бий. Төрөлхийн хараагүй хүмүүс ч гэсэн мөн адил зүүдэлнэ. Бидний зүүд тус бүрдээ 1 цаг 30 минут үргэлжлэх таван хэсгээс бүрддэг. Тэгэхээр та бид нэг шөнийн дотор хамгийн багадаа таван зүүд зүүдэлдэг гэсэн үг юм. Хурдан нойрны үед хүн ихэвчлэн сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй холбоотой тод томруун зүүд хардаг бол удаан нойрны үедээ тайван, бодол санаатай холбоотой зүйл зүүдэлдэг байна.

8. Унтах дуртай хүмүүс нойр муутай хүнээс хоёр дахин их зүүдэлдэг. Ядарсан, эсвэл сэтгэл зовоосон асуудлын дараа хүн бараг зүүдэлдэггүй. Харин тайван амгалан, сэтгэл зовоох асуудалгүй амьдардаг хүмүүс өнгөлөг сайхан зүүд зүүдэлдэг байна. Учир нь хурдан нойр нь бүхэл өдрийн турш ажиллахгүй байсан мэдрэлийн тэр л хэсгүүдийг ачаалалд оруулдаг.

9. Эхийн хэвлийд байгаа хүүхэд ч гэсэн зүүдэлнэ. Хурдан нойр нь тархийг хөгжүүлэхэд тустай бөгөөд хоёр хүртэлх насны хүүхдэд зүүдлэх чадвар төлөвших шатандаа явж байдаг. Насанд хүрсэн хүний зүүд нийт нойрсох хугацааны 25 хувийг эзэлдэг.

10. Нэг шөнө бидний амьсгал таван удаа ойролцоогоор 10 секунд орчим хугацаагаар зогсдог. Нас ахих тусам энэ зогсолтын тоо нэмэгдэнэ.

Хэрэв хүн ба амьтад нойргүйгээр байж чадахгүй бол энэ нь үнэхээр хэрэгтэй зүйл болж таарч байна. Зүүд нойрны шинжлэх ухаан байдаг бөгөөд сомнологи хэмээн нэрлэдэг.
Хүн өдөрт доод тал нь найман цаг унтаж байж бие бүрэн гүйцэт амардаг. Хар дарж зүүдлэх нь тийм ч хортой зүйл биш бөгөөд бидний тархи унтаж байх үедээ бодит байдалд тулгараад байгаа асуудлыг шийдвэрлэхээр оролдож байгаа нь тэр юм

Анхаарлийн тухай ойлголт
Хүний сэтгэцийн амьдралыг түүний хүртэн хүлээн авч байгаа юмс,үзэгдэл,тэдгээрээс хүнд төрсөн үзэл санаа, мэдрэмж,бодол сэтгэгдэл,болж өнгөрсөн зүйлийн тухай төсөөлөл, дүр төрхийн тасралтгүй урсгалтай адилтган үзэж болох аж. Энэ урсгал хүний хүрээлэн байгаа орчин, бусад хүмүүстэй харилцах харилцаа ,үйл ажиллагаа, өөрийн бие сэтгэхүйд гарч байгаа өөрчлөлтүүдээс үүсэх шинэ шинэ олон жижиг гол горхиор тасралтгүй хангагдан тэжээгдэж байдаг байна.

Хүний сэтгэцийн амьдралыг түүний хүртэн хүлээн авч байгаа юмс,үзэгдэл,тэдгээрээс хүнд төрсөн үзэл санаа, мэдрэмж,бодол сэтгэгдэл,болж өнгөрсөн зүйлийн тухай төсөөлөл, дүр төрхийн тасралтгүй урсгалтай адилтган үзэж болох аж. Энэ урсгал хүний хүрээлэн байгаа орчин, бусад хүмүүстэй харилцах харилцаа ,үйл ажиллагаа, өөрийн бие сэтгэхүйд гарч байгаа өөрчлөлтүүдээс үүсэх шинэ шинэ олон жижиг гол горхиор тасралтгүй хангагдан тэжээгдэж байдаг байна. Гэтэл бидний сэтгэхүйн үйл ажиллагааны энэ урсгал яагаад нэгэнт тогтон нуурлаж, эсвэл савнаасаа халин зүг бүр салан оддоггүй,тодорхой нэгэн гулдралаа алддагггүй юм бэ? Анхаарал гэдгийг хүртэхүй, сэтгэхүй шиг сэтгэцийн ихээхэн онцгой процесс гэж үздэггүй байна. Гэтэл тэр нь хүртэхүй, ой, сэтгэхүйн тусын тулд “өөрийгөө золиослон ” хүний ухамсрын үр дүнтэй, оновчтой,байх нөхцөл байдлыг бүрдүүлж байдаг аж. Ерөөсөө ч анхааралтай байна гэж байдаггүй. Харин анхаарал нь ямар нэг зүйлийг харах, сонсох, үнэрлэх, бодлого бодох эсвэл бүхнийг умартах,зохион бичлэг хийх гэх мэт сэтгэцийн тодорхой үйл явц дунд ямагт үүсэж бий болно.”Гадаад ертөнцөөс хүний сэтгэл санааны ертөнцөд нэвтрэн орж байгаа бүхний үүд хаалга нь анхаарал юм” гэж К.Д.Ушинский хэлжээ.
Анхаарал нь гадаад ертөнцийн юмс үэгдэл юм өөрийн сэтгэхүйн дотоод амьдралд чиглэсэн байдаг.Тэгэхээр тэр нь сэтгэцийн үйл ажиллагаанд таатай нөхцөл бүрдүүлээд зогсохгүй хүрээлэн байгаа орчин болон хүний өөрийн бие махбод, сэтгэхүйд гарч буй янз бүрийн өөрчлөлтөд хариу үйлдэл үзүүлэхэд хүнд тусалж сэрэмжлэн харах “харуулын алба ” гүйцэтгэдэг байна. Өрөөнд чинь ширээний ч юмуу, эсвэл ханын цаг байгаад түүний цохилтыг та тэр бүр ажиглахгүй. Нэгэн хэвийн дуу хүнд анхаарагдахгүй болдог аж.Ширээн дээр цаг тавиад дэргэд нь ном уншаад үзээрэй. Тэгэхдээ номоо ч уншаад цагын цохилтыг ч сонсохыг ч эрмэлзээрэй. Хэсэг зуур энэ хоёры зэрэг анхаарч олж байлаа ч төдөлгүй та эсвэл номоо анхааран цагийг мартаж эсвэл цагийн цохилтыг тасалдалгүй сонсохын тулд уншихаа тасалдуулах болно.Анхаарал гэдэг нь бусад зүйлсээс хөндийрч хүртэгдэж байгаа буюу санаж байгаа зүйлүүдийг тухайн тэр мөчид ялган салгаж ухамсарлахыг хэлдэг.Өөрөөр хэлбэл танин мэдэх оюуны ухамсартай үйл ажиллагаа тодорхой нэг зүйлд чиглэхийг хэлнэ.Хүний ухамсарын үйл тодорхой нэг зүйл дээр төвлөрөн гадны цочроогч зүйлүүдээс түүнийг илүү хурц тодоор тусгаж байгаа сэтгэцийн үйл явцыг анхаарал гэдэг аж.
Хүний сэтгэцийн үйл явцууд дотроос анхаарал нь юм үзэгдлийн шинж чанарыг гүн гүнзгий ухамсарлан тусгах гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Хүний танин мэдэх үйл ажиллагаанд анхаарал идэвхитэй байр суурь эзэлж түүнийг бүтээлч шинж чанартай болгодог. Эндээс үүдүүлэн анхаарлын оролцоогүйгээр хүний танин мэдэхүйн ба практик үйл ажиллагаа хэзээ ч явагдахгүй гэсэн дүгнэлт хийж болно. Анхаарлын үрээр хүний үйл ажиллагааны (оюуны ба практик) идэвхи, хүсэл сонирхол, зориг эрмэлзэл ямагт дээшилж үр бүтээл нь ихэсдэг байна. Чухам иймээс анхаарал нь гүн бат мэдлэг эзэмшин сурч боловсрох, идэвхитэй бүтээлч ажиллагаа хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэхэд чухал нөлөө бүхий урьдчилсан нөхцөл юм.
Анхаарал үүсэх тодорхой зүй тогтол гэж бий юуны өмнө гадны ямар нэгэн цочроогч (дуу чимээ, гэрэл үнэр гэх мэт )-оос ангид гадуур үүсэхгүй гэж ойлгох хэрэгтэй.Өөрөөр хэлбэл, хүний сэтгэцийн прроцессыг өөр дээрээ татан төвлөрүүлэх тийм объект зайлшгүй байх учиртай аж.Энэ юу гэсэн үг вэ? Анхаарлыг үүсгэж байгаа зүйл нь гэвэл биднээс ангид оршин байгаа гадаад ертөнцийн юмс үзэгдэл юм.